«Քանի՞ Նիագարա արցունք է հոսել հայ երեխաների աչքերից ձեր պատճառով»

Խորհրդային Միության մասին հիշողությունները ծայրահեղորեն տարբեր են` կարոտախտով, զվարճալի, ողբերգական: Կարելի է համաձայնել խորհրդային հզոր կայսրության անհեթեթ լինելու հետ, միաժամանակ կարոտով հիշել հին ու բարի օրերը: Դիրիժոր, երաժշտագետ ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏԸ և հրապարակախոս, երգիծաբան ՎՐԵԺ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆԸ փորձել են վերհանել Խորհրդային Միության լավն ու վատը, բայց ավելի շատ` վատը, թերությունները, որոնցից անմասն չի մնացել նաև նորանկախ Հայաստանը: Անսովոր ձևաչափով այս ինքնաբուխ զրույցին միացել եմ պատահաբար` հարկ համարելով միացնել ձայնագրիչն ու միջամտել հարցերով:

«ԿՆԵՐԵՔ, ԺՈՂՈՎԸ ԴՌՆԲԱ՞Ց Է, ԹԵ՞ ԴՌՆՓԱԿ»

-Հոկտեմբերիկ, պիոներ, կոմերիտական, կոմունիստ. այս ճանապարհը գծվում էր Խորհրդային Միության գրեթե բոլոր քաղաքացիների համար: Հիշու՞մ եք` ինչպես դարձաք պիոներ:
ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏ- Կարծեմ՝ այն ժամանակ չկար հոկտեմբերիկ: Պիոներ եմ եղել, հետո` կոմերիտական: Բայց անդամավճարները չէի վճարում ու կոմերիտմիությունից մեխանիկորեն դուրս մնացի: Հետագայում, երբ «Շարական» անսամբլը պետք է հյուրախաղերի գնար, ինձ ասացին, որ կոմերիտմիության տոմս ներկայացնելը պարտադիր է. որպեսզի չտապալվեն հյուրախաղերը, շտապ վճարիր ու վերականգնիր անդամությունդ: Այ, այսպես արհեստականորեն ինձ դարձրին «կոմսոմոլ», բայց, ընդհանրապես, ես երբեք ոչ մի կուսակցության, ոչ մի միության անդամ չեմ եղել:
ՎՐԵԺ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ - Բայց պիոներական վզկապը կապելիս հուզվել ես:
Դ. Ե.- Չեմ հուզվել:
Վ. Ա.- Ես, օրինակ, հուզվեցի:
Դ. Ե.- Դու ավելի զգայուն ես: Ես Կապանում էի ապրում, այնտեղ այդպիսի խանդավառություն չի եղել: Բանվորական քաղաք էր, կյանքը, մանկությունս այնքա՜ն մռայլ էին: Ես վաղ տարիքից աշխատել եմ, օգնել հորս:
Վ. Ա.- Հիշում եմ, որ «Արտեկ» ճամբարի թեկնածու էի: Ամբողջ հանրապետությունից երեք հոգու էին ընտրել, մեկը` ես էի, բայց կոմերիտական աշխատանքներին ակտիվորեն չմասնակցելու համար դուրս մնացի ճամբարից:
Բանակում ինձ ոչ մի կերպ չէին ազատում կոմերիտմիությունից, առնվազն պետք է ծանր հանցանք գործեի: Վաշտի կոմերիտմիության քարտուղարը Արևմտյան ՈՒկրաինայից էր, ինչպես այդ շրջանի բոլոր ծառայողները դաժան հակում ուներ կոչումների, կուսակցական պարտականությունների նկատմամբ: Ես նրան ասացի` կօգնեմ հավաքես անդամավճարները (մեծ դժվարությամբ էին վճարում անդամավճար), բայց պետք է այնպես անես, որ ես դուրս մնամ կոմերիտմիությունից: Ախր անտանելի էր, անընդհատ ժողովներ էին հրավիրում, հանգստի ժամին պարտադրում էին մասնակցել դրանց:
Դ. Ե.- Մի հայրենադարձ կար, նոր էր եկել Հայաստան: Տեսել էր, որ շատ ժողովներ են անում, ասել էր` բայց ես չգիտեի, որ հայերն այսքան ժողովասեր ժողովուրդ են: Այսպիսի մի անեկդոտ կար խորհրդային տարիներին. Բրեժնևի գրասենյակի մոտ հերթ է լինում, մի կին Բրեժնևի քարտուղարին ասում է` ես առանց հերթի եմ ուզում մտնել, քարտուղարը թույլ չի տալիս: Կինն ասում է` Բրեժնևին հայտնեք՝ մի կին պնդում է, որ ձեզ հետ քնել է, նա կընդունի: Բրեժնևն ընդունում է, բոլոր հարցերը կարգավորում, վերջում ասում է՝ կներեք, բայց չեմ մտաբերում` որտե՞ղ ենք քնել: Կինն ասում է` բա չե՞ք հիշում` 24-րդ համագումարի ժամանակ Դուք բեմում էիք քնած, ես` դահլիճում:
Վ. Ա.- Իմ մեջ ժողովի նկատմամբ հակակրանք եղել է, երևի, պատանեկությունից, որովհետև հայրս այլախոհ էր ու շատ հումորով անձնավորություն: Երեք ընկերներով գնում էին ավտոտնտեսության կուսակցական ժողովին, նստում էին վերջին շարքերում ու ժողովի լրջությունը տապալում: Բոլորն սկսում էին հռհռալ: Եթե նրանց հարցնում էին` ի՞նչ գործ ունեք այստեղ, հայրս ասում էր` կներեք, ժողովը դռնբա՞ց է, թե՞ դռնփակ, և պատասխան չուներ այդ հարցը: Այդ երկրի լավ բաները չի կարելի անտեսել, բայց ժողովները ամենաանտանելին էին:

«ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ԱՅԴ «ՄՈՇՆ» ԷՐ»

-Կարիերա ապահովելու համար մի՞թե պարտադիր չէր կուսակցական լինելը:
Վ. Ա.- Ես ազգայնամոլ էի, Րաֆֆու ավանդույթներով էի դաստիարակվել: Բնականաբար, խորհրդային երկրում հեռանկարային կարիերայի մասին չէի կարող մտածել:
Դ. Ե.- Ես երաժշտական ուղին էի ընտրել, ինձ հետաքրքրում էր բուն երաժշտությունը: Կարիերայի մասին չէի մտածում: Ես լսել եմ, որ երբ արջը մոշ է ուտում, հետևում ինչքան էլ աղմկեն, ուշադրություն չի դարձնում: Երաժշտությունն ինձ համար այդ «մոշն» էր:
-Ի՞նչ էին խոսում ժողովների ժամանակ:
Վ. Ա.- Կոմերիտական ժողովների ժամանակ խոսում էին ամենաանհետաքրքիր, ամենաանհեթեթ բաների մասին, որևէ բան դա չէր տալիս: Քաղղեկներն էլ սկսում էին Սովետական Միության պատմությունը պատմել՝ սկսած «բուլիժնիկային» հեղափոխությունից մինչև Բրեժնևի «ԾՈսՈÿ ջպՎսÿ»-ն:
Դ. Ե.- «ՍՄԿԿ պատմություն» առարկան պատիժ էր, փոխանակ ուսանողին սովորեցնեին ապրելու արվեստը, կյանքը, գեղեցիկը, ներդաշնակությունը... ճիշտ է, կային առարկաներ դրանց մասին, բայց ամեն ինչը պետք է լիներ սովետական և սոցիալիստական: Այդ տարիներին կուսակցական, դասակարգային արժեքները վեր էին համամարդկային արժեքներից: Այսինքն, թուրք բանվորը սկզբունքորեն կարող էր միանալ հայ բանվորին ու սպանել հայ մտավորականին, բուրժուային:

«Ո՛Չ, ԱՆՁՐԵՎՆ ԻՄ ՆԱՉԱԼՆԻԿԸ ՉԷ»

-Այդքան սահմանափակումների պարագայում ինչպե՞ս էին հյուսվում անեկդոտները: Գիտեմ, որ երգիծանքի, զվարճալի պատմությունների պակաս չի եղել այդ տարիներին:
Վ. Ա.- Լուբյանկայում հատուկ ծառայությունները պատմություններ էին հորինում կոմունիստական կուսակցությունից դուրս մնացած, շնորհազրկված ղեկավարների մասին: Օրինակ, մենք միշտ իմացել ենք, որ մարշալ Բուդյոննին կիսագրագետ, անհեթեթ կերպար է, Բայց ներկայումս վերծանվում է պատմությունը, ու պարզվում է, որ Բուդյոննին տաղանդավոր զորավար էր, բանակում շատ նորարարություններ է արել, շատ մարդկանց է փրկել, եզակիներից մեկն էր, որ կարողացել է հակադարձել Ստալինին: Սակայն ստալինյան ժամանակաշրջանում պետք էր հերոսներին իջեցնել պատմության թատերաբեմից: Վերադառնալով քո հարցին` այդ պատմությունների մի մասը հորինվում էր հատուկ նպատակով, մի մասն էլ ժողովուրդն ինքն էր հորինում: Իբրև օրինակ, Բրեժնևը, հատկապես զառամյալ տարիքում, անեկդոտային թեմա էր, հիվանդ էր, մշտապես կիսահարբած: Այնպիսի՜ անեկդոտներ էին շրջանառվում: Խորհրդային տարիներին խայտառակորեն շատ էին անեկդոտները, դա լիցքաթափվելու միջոց էր: Մի այսպիսի բան հիշեցի. մեկը հարցնում է` այն ո՞վ է, որ ամբողջ օրը նստում, անեկդոտ է հորինում, պատասխանում են` ով հորինում է, նա էլ նստում է:
Դ. Ե.- Բացի քաղաքային բանահյուսությունից` անեկդոտներից, մեծ արտիստները` Ռայկինը, Խազանովը, այլաբանորեն քննադատում էին կոմունիստական բարքերը: Ռայկինի հայտնի «Ապրանքների դեֆիցիտի» հիման վրա նույնիսկ ծաղրանկար կար. կինը ամուսնուն ընթրիք է մատուցում սեղանի տակից:
Վ. Ա.- Ես դեֆիցիտ ասվածն առաջին անգամ զգացել եմ, երբ քրոջս հետ գնացել էի սահնակ գնելու Կասյան փողոցի մանկական խանութից: Երբ հերթը մեզ հասավ, սահնակները վերջացան: Այն ժամանակ ես չգիտեի, թե ինչ է դեֆիցիտը, բայց այնքան ծանր էր ինձ համար, մտածում էի` ինչու՞ այնքան չեն արտադրում, որ բոլորին հերիքի: Ամբողջ քաղաքում ման եկանք, այդպես էլ չկարողացանք սահնակ գնել:

«ԱՆՈՒՆԸ ԿԱՐ, ԱՄԱՆՈՒՄ ՉԿԱՐ»

-Ինչո՞վ եք բացատրում դեֆիցիտ կոչվածը:
Վ. Ա.- Սխալ տնտեսավարումով: Խորհրդային Միությունը զարմանալի հզոր, բայց և խիստ անտնտես երկիր էր: Կրթությունը, գիտությունը, մշակույթը, բանակը առաջատար էին, բայց տնտեսության մեջ անկազմակերպվածությունը երբեմն թշնամանքի էր հասնում ժողովրդի հանդեպ: Պահածոյացված կիլկի ձուկը 38 կոպեկ էր, համեղ ու զանգվածային արտադրանք էր: Երևանի խանութներում տուփերով բրգաձև շարված էր, և չէին օգտագործում, մսի առատություն էր, ռուսական քաղաքներում, որտեղ արտադրվում էր, դեֆիցիտ էր: Ես տեսել եմ, որ գալիս էին զբոսաշրջիկները հանգստանալու, այստեղից ճամպրուկներով գնում էին, տանում:
Դ. Ե.- Մասնավոր սեփականություն չկար, պետական սեփականությունն էլ, փաստորեն, ոչ մեկինն էր: Շատ էին գողությունը, թալանը: Աչքկապություն կար, պլան էին գրում, որ այսինչ կոլխոզը պետք է այսքան ձու արտադրի, նույնիսկ եթե չէր լինում այդքան, էլի գրում էին, որ եղել է: Անունը կար, ամանում չկար: Ձևականությունից մի բան էլ ասեմ: Ջրցան մեքենաներով այն ժամանակ փողոցները մշտապես ջրում էին: Մոսկվայում այսպիսի դեպք է եղել. ջրցան մեքենան դուրս է եկել փողոցները ջրելու, հորդառատ անձրև է սկսվել, մեկը վարորդին ասել է` անձրև է գալիս, դադարեցրու ջրելը, պատասխանել է` ոչ, անձրևն իմ «նաչալնիկը» չէ, ես ունեմ իմ «նաչալնիկը»:
Վ. Ա. - Խորհրդային Միությունում 270 միլիոն մարդ էր ապրում, 11 միլիոնը ազատված կոմունիստ պաշտոնյաներն էին` սկսած Բրեժնևից: 11 միլիոն մարդ ստանում էր աշխատավարձ, աշխատասենյակ ուներ, ծառայողական մեքենա, քարտուղար, արտոնյալ վիճակում էր ու ոչինչ չէր տալիս ժողովրդական տնտեսությանը: Հեքիաթային հարստություն էր տիրում Կրեմլի պահեստներում, այսինքն, վերնախավը կտրված էր բուն հասարակությունից, ահռելի մեծ էր բևեռացումը:
Թերություններ կային, որոնք բազմապատկվեցին: Հիմա մեզ մոտ այս իրականությունը գերուռճացված է բյուրոկրատական ապարատում: Բյուջեի հանդեպ վերաբերմունքը թշնամական է, ագրեսիվ ու ծաղրուծանակային: Պետական գնումները կազմում են, երևի թե, բյուջեի հիսուն տոկոսը, և դա նախատեսված է օրենքով: Իսկ Հայաստանն ունի բազում խնդիրներ` դատարկված գյուղեր, չնչին աշխատավարձ, թերսնված երեխաներ (ըստ վիճակագրության` տասից հինգ երեխան թերսնված են), սոսկալի արտագաղթ: Եղած վատը վերցրել են, բազմապատկել: ՈՒզում եմ հասկանալ, եթե, օրինակ, չինովնիկն այսօր նստում է 600-հազարանոց աթոռին, դա օգնու՞մ է նրա մտածելուն:
Դ. Ե.- Սովետում ընդհանուր «կաթսա» էր՝ համամիութենական բյուջեն, և յուրաքանչյուր ազգային հանրապետության ղեկավար ջանում էր հնարավորինս մեծ գումար «պոկել» Մոսկվայից: Այսպես իրագործվեցին Երևանի մետրոպոլիտենի, «Արփա-Սևանի» շինարարությունները: Մինչդեռ այսօր անկախ Հայաստանում տեղի է ունենում ինքնակողոպուտ:

«ՄԵՐ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏՐԱԳԻՖԱՐՍԸ»

Վ. Ա.- Մեր համակարգը ազատ շուկայական է, խորհրդային տարիների համեմատ մենք ունենք երկուսուկես անգամ ավելի մեծ վարչական ապարատ: Սա ամենամեծ ողբերգությունն է: Քաղաքական դրդապատճառները դնենք մի կողմ, հասկանալի է, որ իրենց համար պահվում է բազա, որ ամեն ընտրության մեջ վերարտադրությունն ապահովվի, բայց դրա բանական ու բարոյական պատասխանը իշխանությունը ո՞նց է տալիս: Լրագրողներից մեկը հարցրել է պաշտոնյային` նույն ապրանքը երեք գին ունի, ինչու՞ եք ամենաթանկը գնում, ասել է` երեք գին կա, մենք եղած գների միջև ընտրություն ենք կատարել: Խորհրդային Միությունում, այո, կար հումոր, մեր իրականությունը տրագիֆարս է, ես էլ եմ երգիծանք գրում, բայց հումորով նայել ու անդրադառնալ այս ամենին ոչ մի կերպ չեմ կարող:
Դ. Ե.- Ինչպես ասում են` ծիծաղելի կլիներ, եթե այդքան ողբերգական չլիներ: Քանի որ Սովետը տարբերվում էր աշխարհի բոլոր պետութուններից, ու բոլորն ասում էին` դա կործանում է, փակուղի է տանում: Որպեսզի թաքցնեն իրեն կամայականությունները, զարկ էին տալիս սպորտին, գիտությանը, կրթությանը, որ վարկ ձեռք բերեն, պատիվ ունենան: Ի վերջո, ստալինյան բռնություններից հետո պետք էր պատիվը վերականգնել: Այսօր արժանապատվության, ինքնասիրության հարց չկա: Դա նման է նրան, որ գողն արդեն բռնվել է ու չի ամաչում, ասում է` լավ եմ արել, աչքդ էլ հանել եմ:

«ԹՈՒՆԵԼԻ ՎԵՐՋՈՒՄ ԼՈՒՅՍ ԿԱ, ԲԱՅՑ ԷԴ ԱՆՏԵՐ ԹՈՒՆԵԼԸ ՉԻ ՎԵՐՋԱՆՈՒՄ»

-Ելքը ո՞րն է: Ինչպե՞ս կարելի է բարելավել երկրի վիճակը:
Դ. Ե.- Միայն հրաշքի եմ սպասում: Արդեն, ընդհանրապես, կյանքն է վտանգված, ոչ թե լավ կամ վատ կյանքը: Գոյության խնդիր է: Բնությունն էլ են ավերել, հասարակությունն էլ: Տիեզերքում կան մարդկություն և բնություն, այդ երկուսն էլ կողոպտված են, ավերված: Հին Հունաստանում մեկին ասել են` ինչքան վազես, այդքան հողը քոնն է, այնքան է վազել, որ սիրտը պայթել, ընկել է, մահվան պահին ձեռքը տարածել է, որ այդքան էլ հող ունենա:
Վ. Ա.- Կարծում եմ՝ երկրի վիճակը կարելի է բարելավել երկու-երեք օրենքի ընդունմամբ: Առաջնային է ազգայնացման մասին օրենքի ընդունումը: Ամբողջ աշխարհում տնտեսության համապետականացումն ու սեփականաշնորհումն ուղեկցվում է տնտեսության ազգայնացմամբ: ԱՄՆ-ում տնտեսության 40 տոկոսն է պետական սեփականություն, Ֆրանսիայում` հիսուն տոկոսը: Եթե ընդունում ես հակամենաշնորհային օրենք, այն, ինչը մասնավորի ձեռքում է, դառնում է պետական մենաշնորհ: Որոշ ոլորտներում պետությունը պետք է մրցակցի ազատ տնտեսավարողի հետ: Երբ շուկան սկսում է հղփանալ (իսկ մեզ մոտ հղփացած է), պետությունը պետք է հավասարակշռի: Այս երկրին դա է պետք:
Դ. Ե.- Ժվանեցկին լավ է ասել` թունելի վերջում լույս կա, բայց էդ անտեր թունելը չի վերջանում: Նախ պետք է նոր օրենք ընդունել` օրենքը կատարելու մասին: Նոր օրենքը չի աշխատի, քանի որ Հայաստանն ինքնիշխան չէ, նրա վրա ազդում են դրսի ուժերը, ներսում էլ կան մարդիկ, որ համաձայնում են դրսի պարտադրանքին: Մա՞րդը պետք է փոխվի, թե՞ օրենքը: Հա՞վն է ձվից, թե՞ ձուն` հավից: Մարդու մասին կարելի է կարծիք կազմել երեխաների նկատմամբ վերաբերմունքով: Դոստոևսկին ասում էր` տիեզերքը չարժի երեխայի մեկ կաթիլ արցունքին: Կարելի է հարցնել զեխության մեջ ապրողներին` քանի՞ Նիագարա արցունք է հոսել հայ երեխաների աչքերից ձեր պատճառով կամ պարզապես՝ «ո՞նց էր համը իմ ձագի»:
-Փակուղի՞ է:
Վ. Ա.- Փակուղի չէ: Կտրականապես դեմ եմ «վհուկների որսին», օլիգարխը ազգի թշնամին չէ, օլիգարխն այս անբարո քաղաքական համակարգի ծնունդն է:
Դ. Ե.- Զոհը...
Վ. Ա.- Նաև՝ զոհը: Օրենսդրական կարգը հենց փոխվի, ինքնըստինքյան կարգավորվելու է, կապիտալիստական հասարակություն է ձևավորվելու: Մենք այսօր ունենք քրեաօլիգարխիկ համակարգ: Այնպես չէ, որ ելք չկա: Ելք կա:

Զրույցին միջամտեց
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ